ضبط و پخش صدا براى نخستین بار در یکصد و نُه سال پیش انجام شد. از سال‌هاى اولیه قرن بیستم، کار ضبط ـ آثار صوتى برخى از هنرمندان جهان به‌تدریج آغاز شد. در ایران ضبط و پخش صدا با وسایل ابتدایی، چند سال پس از اختراع فونوگراف توسط توماس ادیسون آغاز شد.آثارى که امروز، از هنرمندان صد سال گذشته در دست است از طریق صفحه‌هاى گرامافون قدیمى ضبط شده‌اندتوجه و علاقه به ضبط آواهاى گفتار و طبیعت از دیرباز جزو خواسته‌هاى انسان بوده است. در برخى بناهاى معمارى ایران تمهیداتى براى بازتاب صوت بکار گرفته شده است؛ مثل اتاق‌هاى بالاى ساختمان عالى‌قاپو در میدان نقش جهان اصفهان که به اتاق صوت معروف بوده است. به‌جز تمهیدات صوتى ساختمان‌ها، ساختن وسایلى که بتواند تولید موسیقى کند و صداى انسان یا پرندگان را تقلید کنند، مورد توجه ابداع‌گران بوده است.ابوعلى‌سینا در فصل ششم کتاب (مخارج‌الحروف) یا( اسباب حدوث‌الحروف )به بازسازى اصوات گفتارى با وسایل مکانیکى پرداخته و این ابتکار او واجد اهمیت بسیار است.

گام‌هاى اولیه در ساخت، ماشین‌هاى سخنگو یا تولید اصوات گفتار با تمهیدات مکانیکى در جهان غرب برداشته شده و تکامل یافته است.

از روش‌هاى دیگرى که پیش از اختراع فونوگراف براى باز تولید اصوات موسیقى بکار رفت، باز تولید صداى پرندگان بود. اولین اقدام در این مورد ساخت ساعت‌هاى برجى (عمومی) بود که براى تعیین اوقات معین صداى زنگ، طبل یا شیپور از آنها به‌گوش مى‌رسید. ولى در زمینهٔ موسیقى ابتدا ساخت استوانهٔ گردان و شانه‌زبان‌هاى فلزى و سپس ساخت نوعى پیانو و اُرگ‌هاى بادى که به‌وسیلهٔ نوار کاغذى تولید صوت مى‌کرد، تکمیل شد. از این نوع ابداعات در قرن هفدهم و هجدم میلادى نمونه‌هایى بچشم مى‌خورد.

در ایران در قسمت جنوبى مسجد شیخ لطف‌ا... مقابل عمرات عالى قاپوى اصفهان، در دورهٔ صفویه ساختمانى قرار داشته بنام ساختمان ساعت که براى سرگرمى شاه‌عباس دوم ساخته شده بود و هنگام زنگ زدن ساعت، گروهى از مجسمه‌هاى چوبى و پیکره‌هاى متحرک حیوانات از دریچه‌هاى آن دیده مى‌شد و صداى آلات موسیقى بطور خودکار ایجاد مى‌شد.

ساخت ساعت‌هاى طاقچه‌اى سازنواز و ارغنون‌نواز از اوایل دورهٔ قاجار به بازارهاى ایران عرضه شد که صداى اصوات موسیقایى یا نواى پرندگان را تولید مى‌کرد.

اخترا‌ع‌کنندگان مهم اولین دستگاه‌هاى سخن‌گو مانند ادیسون، بِل و برلیز قبل از اختراع دستگاه فونوگراف در کار ساخت تلگراف و تلفن گام‌هاى مؤثرى برداشته بودند. فونوگراف مرکب از دو کلمهٔ فون به معنى صدا و گرافوس به معناى نوشته است و معناى ریشه‌هاى کلمه صوت نگار مى‌شود.

اولین دستگاه ضبط و پخش صوت (فونوگراف) توسط توماس ادیسون تکمیل شده که در واقع دستگاه ضبط و پخش ورق قلع بود. این دستگاه در سال 1878 م. ثبت شد.

دستگاه اولیه ماشین سخن گو وشیپورضبط کننده و پخش آن

در این دستگاه از ورق قلع به‌عنوان سطح ضبط‌کننده استفاده مى‌شد و چون این ماده خشن بود، پخش و باز تولید صوت را به‌گونه‌اى ضعیف انجام مى‌داد.

برادران بِل دستگاهى ساختند شبیه دستگاه ادیسون با این تفاوت که از سطح مومى استفاده مى‌شد. آنها در سال 1886 این دستگاه بنام آن دو ثبت شد. چندى بعد آنها اختراع خود را تکمیل کردند. دستگاه اولیه گرافوفون نام داشت.ادیسون نیز چندى بعد فونوگراف پیشرفته‌ترى ساخت. با این دستگاه بلافاصله پس از ضبط صدا مى‌توانستند با تعویض دیافراگم‌هاى ضبط و پخش صداى ضبط شده را از دستگاه بشنوند. ادیسون طى سال‌هاى بعد موفق به ساخت مدل‌هاى پیشرفته‌ترى از فونوگراف شد.

ابداع بعدى توسط جورج هارنیگتون در سال 1889 به ثبت رسید. این ابتکار مانند دستگاه تکرارکنندهٔ ساخت ادیسون داراى نوار کاغذى بود که بى‌شباهت به نوار ضبط صوت‌هاى کنونى نبود؛ اما از طریق مغناطیسى براى ضبط علائم استفاده نمى‌کرد و در واقع اولین مادهٔ مناسب براى ضبط توسط وى بکارگرفته شد.یکى از اشکالات دستگاه فونوگراف ورق قلع ادیسون، بى‌دوامى ورق قلع بود. این نقیصه توسط بِل وتین‌تر با ساخت دستگاه گرافوفون در سال 1887 جبران شد. ادیسون از سال 1888 عملاً براى ضبط و پخش با فونوگراف از استوانهٔ مومى استفاده کرد و دستگاه‌ها را متناسب با این استوانه‌ها ساخت و براى فروش عرضه نمود.

اولین دستگاه ارتباط تلگرافى در ایران در سال 1274 هـ . ق مورد استفاده واقع شد. و پس از آن ناصرالدین‌شاه دستور داد بین کاخ گلستان و باغ لاله‌زار ارتباط تلگرافى ایجاد شود. سى سال بعد از این تاریخ بود که در زمینه برقرارى خط تلفن تجربیاتى آغاز شد. بعد با توجه به نیازهاى موجود. وجود یک دستگاه ضبط و پخش با وزن سبک‌تر مطرح گشت و نوعى دستگاه گرافوفون ساخته شد که با موتور فنردار کار مى‌کرد. این دوران معاصر است با سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا در سال 1889 م. برابر با 1306 هـ .ق در سال 1893 م. شرکت جدید گرافوفون آمریکا دستگاه‌هاى قبلى را از دور خارج و دستگاه‌هاى جدیدى تولید کرد که از نظر ضبط و پخش و نیز سهولت کار بر محصولات قبلى برترى داشت و براى استفاده در خانه‌ها مناسب بود. مشابه این دستگاه در کارخانهٔ ادیسون نیز تهیه و عرضه شد.استفاده از دستگاه فونوگراف در اواخر عهد ناصرالدین‌شاه جنبهٔ کاملاً اختصاصى داشت. از اوایل دورهٔ مظفرالدین‌شاه تعدادى معدود دستگاه فونوگراف وارد ایران شد. فونوگراف دستگاهى بود با استوانه‌اى مومى که کار ضبط و پخش را انجام مى‌داد.از حدود سال 1316 هـ . ق سه سال بعد از به قتل رسیدن ناصرالدین‌شاه و اوایل دوره مظفرالدین‌شاه، جسته گریخته اشاراتى به وجود دستگاه‌هاى فونوگراف در برخى خانه‌ها شده است.

در این دوره اضافه بر گفتار رجال عصر ناصرى که از نظر تاریخى و زبان‌شناسى مورد استفاده است، آثار بعضى هنرمندان و صداى ساز نوازندگان و استادان موسیقى عصر ناصرالدین‌شاه نیز در لوله‌هاى فونوگراف ضبط شده است؛ مانند سنتور محمد صادق‌خان سُرورالملک رئیس گروه نوازندگان ناصرالدین‌شاه، سنتور و آواز میرزا حبیب سماع حضور (پدر حبیب سماعى استاد سنتور)، نواى نى نایب اسدا... استاد نوازندهٔ نى اصفهانی.

با دستگاه‌هاى فونوگراف دورهٔ مظفرالدین‌شاه گفتارها و اثر نوازندگى استادان و خوانندگان آن زمان و آهنگ‌هاى محلى و صداى گویندگان و برخى واعظان بنام توسط علاقمندان بطور خصوصى ضبط شد.

ضبط صفحات اولیه گرامافون از اجراکنندگان ایرانى در دورهٔ مظفرالدین شاه بود و از حدود سال 1323 ق (1906 م) تولید شد. تعدادى از ضبط‌هاى اولیه در تهران نماینده کمپانى مى‌گرفت و براى تکثیر به یکى از شعبات ارسال مى‌شد و در آنجا تکثیر انجام مى‌شد. بعضى صفحات در تهران ضبط مى‌شدند ولى تکثیر آن در شعبه شرکت گرامافون (E.M.I) در روسیه انجام پذیرفته است.

منبع: آفتاب